ΙΣΤΟΡΊΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΓΡΑΦΉ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΉΣ ΒΑΡΑΣΣΟΥ
Ένα από τα μεγάλα χωριά των Φαράσσων ήταν Ο ΒΑΡΑΣΣΟΣ.
Είναι το μεγαλύτερο και το παλαιότερο χωριό των Φαράσσων μια περιοχή με πλούσια ιστορία για τους Έλληνες, από αρχαιοτάτων χρόνων. Στο όρος Αντίταυρος και περίπου σε ύψος 2100 μέτρων υπάρχουν αρχαιότητες που χρονολογούνται περίπου από 1300 πχ, όταν προδόθηκε η τρία ο Μόμψος βασιλιάς για να γλυτώσει τον λαό του κατέβεικε στην περιοχή και έκτισε 28 χωριά και δύο μεγάλες πόλις στις οποίες έδωσε το όνομά του. Την Μόμψου Κρήνη και την Μόμψου Εστία καθώς και το Ναό της Θεάς Περασσίας Αρτέμιδος.
Η αρχαία πόλις ΠΑΡΤΣΑ ήταν το σύνορο μεταξύ Μικράς Ασίας και τις πέρα Ασίας όπως έλεγαν την μεγάλη Ασία, από την τοποθεσία που βρισκόταν πήρε και το όνομα Πάρσα, που σημαίνει πέρασμα. Από την πόλη της Πάρσας η περιοχή με τα χωριά του ομόγλωσσου πληθυσμού ονομάσθηκε Φάρσα, και στη συνέχεια Φάρασσα. Το γλωσσικό ιδίωμα που μιλούσαν στα Χωριά των Φαράσσων προέρχεται από την αρχαία Ελληνική γλώσσα. Στο ιδίωμα αυτό το γράμμα Π προφέρεται Φ για αυτό η πόλις Πάρσα έγινε Φάρσα και από το όνομα Φάρσα η περιοχή με τα χωριά ονομάσθηκε Φάρασσα. Κοντά στην Πάρσα βρισκόταν ο Ναός της Περασσίας Αρτέμιδος οι Φαρασσιώτες την έλεγαν Ναός της Φερασσίας Αρτέμιδος. Στα ερείπια του Ναού της Περασσίας Αρτέμιδος στα χριστιανικά χρόνια χτίστηκε ο ναός του Αγίου Κωνσταντίνου που ήταν ο μόνος Ναός με στραμμένο το ιερό προς των Βορρά.
Από την περιοχή αυτή περνούσε ο μεγάλος δρόμος για την εποχή, ο δρόμος των καραβανιών και του εμπορίου που ένωνε την Μικρά Ασία με την μεγάλη Ασία και την Περσία. Τα τελευταία χρόνια υπήρχαν ερείπια από τα χωριά Σκαλικάς- Αγίου Κωνσταϊνου Καπατούνι -Τακκάδε – Σταυρός – Λυκοχώρι – Πάνου Άννα – Κάτου Άννα. Κοντά στο χωριό Τακκάδε ήταν ο Ναός του «Πάτερ Αβραάμ το Φτάλμι» του πάτερ Αβραάμ το Μάτι, από εκεί περνούσε ο Ζαμάντης ποταμός και εσωτερικά του βουνού υπήρχε ένας μεγάλος καταρράχτης που ακουγόταν το βουητό όμως το νερό δεν φαινόταν και έβγαινε περίπου δύο χιλιόμετρα πιο κάτω στο Βαρασσό περνώντας δίπλα από τις σπηλιές του Αγίου Βασιλείου.
Οι Φαρασσιώτες έλεγαν πως σου Πάτερ Αβραάμ το Φτάλμιένη η θύρα του παένη σο Άδη, η σα κάτου των Κόσμο. δηλ «από του Πάτερ Αβραάμ το Μάτι είναι η πόρτα του Άδη, και του κάτω κόσμου».
Την περιοχή αυτή την είχαν σαν παρακατιανή και το χωριό Ξουρτσαϊδι που ήταν κοντά το έβλεπαν σαν ασήμαντο και περιφρονημένο γιατί ήταν κοντά στην είσοδο που πηγαίνει στον κάτω κόσμο. Έτσι όταν ένα παλικάρι από το χωριό αυτό αγάπησε μια κοπέλα και ζήτησε να την παντρευτεί ήταν αδύνατο οι δικοί της να το δώσουν γιατί το είχαν υποτιμητικό από το μεγάλο χωριό του Βαρασσού να πάει στο μικρό και ασήμαντο χωριό. Τότε ο νέος αποφάσισε να την κλέψει για να την κάννη γυναίκα του, έτσι έγινε αφορμή το γεγονός αυτό λόγω της ομοιότητας με το πανάρχαιο έθιμο που κρατούσαν στα Φάρασσα προς τιμήν της Θεάς Δήμητρας και την αρπαγή της κόρης της Περσεφόνης από των Θεό Πλούτωνα Θεό του κάτω κόσμου και του Άδη. Παρομοίασαν το γεγονός του γάμου με την αρπαγή της Περσεφόνης, γιατί και στης δύο περιπτώσεις υπάρχει χωρισμός της μάνας από την κόρη, την γονιμότητα των νεόνυμφων, με την γονιμότητα των καρπών με την Θεά Δήμητρα, το κλέψιμο της κοπελιάς από τον Βαρασσό στο μικρό και ασήμαντο χωριό Ξουρτσαϊδι. Στο τέλος του γάμου χόρευαν το χορό Εϊ Τατά Σεϊ Τατά κρατώντας το έθιμο με τον οδυρμό της Θεάς Δήμητρας όταν ο Πλούτωνας έκλεψε την κόρη της Περσεφόνη και το χορό των μαντιλιών για των ερχομό της κόρη της για έξη μήνες στον επάνω κόσμο. Τα χωριά των Φαράσσων τα διασχίζει ο μεγάλος ποταμός Ζαμάντης.
Στην περιοχή του Βαρασσού ήταν δύο μικρότερα ποτάμια όπως ο «θερμερής παγάνι» δηλ, Θερμός ποταμός οι πηγές του ήταν κοντά στην «Μακρά Παναγιά» και χυνόταν στον Ζαμάντη και ένα μικρότερο ποτάμι που οι πηγές του ξεκινούσαν κοντά από πόλη Πάρσα στην περιοχής «Κουτσού-ξύου» δηλ, κουταβιού ξύλο που επίσης δίπλα από τον Βαρασσό χυνόταν στον Ζαμάντη. Μια άλλη περιοχή ήταν ο «Μαόκος» δηλ, ο μικρός Μάιος είναι μια περιοχή με πράσινο ίσιο μέρος όπου πήγαιναν την εκδρομή τους οι νέες και οι νέοι το Φθινόπωρο που γιόρταζαν τα Φαρσόκικα. Κοντά είναι τα χωριά Σταυρός, Λυκοχώρι, Πάνου Άννα, και τα μεταλλεία των Φαράσσων όπου τα αδέρφια φράγκων Χρυσόστομος Ιορδάνης Σάββας και Λεοντής έλιωσαν το μέταλλο και έκαναν τις πρώτες καμινάδες «χυτήρια» περνώντας τα χρόνια έγιναν σαράντα και η περιοχή ονομάσθηκε «ΣΕΡΑΝΤΑ ΠΑΡΑΚΑΜΙΝΕΣ» δηλ. Σαράντα καμινάδες. Λίγο παρακάτω στις εκβολές του ποταμού Θερμερής είναι η μακρά Παναγιά υπήρχε ένα εκκλησάκι της Παναγίας, λόγω το ότι ήτανε μακριά από το χωριό το έλεγαν Μακρά Παναγιά, και εδώ το Φθινόπωρο γιόρταζαν τα Φαρσόκικα οι νέοι.
Κατεβαίνοντας προς τον Βαρασσό και περνώντας από το δρόμο που είναι δίπλα στο ποτάμι περνάμε από την περιοχή κάτου Άννα και αυγόλι Καμήλι, έμοιαζε με καμήλα με μία καμπούρα και το παρομοίαζαν σαν αυγό. Ο Βαρασσός είναι χτισμένος λόγω των ορεινών όγκων του όρους Αντίταυρος πάνω σε μεγάλους Βράχους, και το όνομα Βαρασσός προέρχεται από τον Βράχο, που στην Φαρασσιώτικη διάλεκτο λέγεται Βρασσός, και όχι από τους Αγίους Ιωνά και Βαραχισείου που τιμάτε και ονομάζεται η εκκλησία του Βαρασσού. Βόρια του Βαρασσού είναι της Παναγιάς το Κάτση προσκύνημα για τους Φαρασιώτες και μεγάλο γεγονός το αγίασμα που έτρεχε από την σπηλιά της Παναγίας το έδιναν σε αρρώστους και γινόταν καλά. Κάτση στην Φαρασσιότικη διάλεκτο είναι ο γκρεμνός, το Κάτση είχε γύρο στα εξήντα σκαλοπάτια πέτρινα και περίπου σαράντα από σανίδια φτιαγμένα. Λίγο παρακάτω ανατολικά είναι η μικρή σπηλιά του Αγίου Βασιλείου, λέγανε οι γέροι και οι γριές που ήρθαν από τα μέρη των Φαράσσων πως άκουγαν σαν ιστορία να τους διηγούνται οι μεγαλύτεροι τους ότι με τους διωγμούς των χριστιανών πέρασε από εκεί ο Άγιος Βασίλειος και έμεινε για λίγες ημέρες στη σπηλιά και προσευχόταν και από τότε το ονόμασαν τε «Εϊ Βασίλη ο σπίλος». Την σπηλιά την λειτουργούσε ο παπάς την ημέρα του Αγίου Βασιλείου και από την παραμονή διοργάνωναν τελετουργική πομπή προς τιμήν του. Στο μέρος αυτό ήταν ο «Παράτσος» παράδεισος, το μόνο ίσιο μέρος με πράσινο, δίπλα περνούσε ο ποταμός Ζαμάντης και είχε πολλούς κισσούς, ιτιές διασκέδαζαν χορεύοντας και τραγουδώντας. Το τραγούδι της ημέρας αυτής ήταν Χυτάτε να υπάμε σον εϊ Βασίλη. Από το πίσω μέρος του όρους ανατολικά είναι η μεγάλη σπηλιά του Αγίου Βασιλείου εκεί κατέληγαν χορεύοντας και διασκέδαζαν μέχρι το πρωί, άλλοι πάλη γυρνούσαν στα σπίτια τους.
Από το κάτω μέρος του ποταμού νότια του Βαρασσού ήταν τα παλιά μνήματα με την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου είχε μια μεγάλη άσπρη πέτρα με ένα χνάρι αλόγου. Έλεγαν πως ήταν από το άλογο του Αγίου Γεωργίου καλπάζοντας πάτησε με δύναμη και άφησε το χνάρι του. Δίπλα ακριβώς προς την ανατολή είχε τα χωράφια του ο Ανιτσαλίχος Γεώργιος, πατέρας του Αγίου Αρσενίου. Και δυτικά ήταν οι τεχνητές λίμνες του Φράγκου Χρυσόστομου, για να ποτίζει τα χωράφια του. Ο Βαρασσός είχε πάρα πολλά παρεκκλήσια.
Σε κάθε περιοχή όπου και αν πήγαινες συναντούσες εκκλησάκια, σχεδόν κάθε οικογένεια είχε τον Άγιο του. Στον Παράτσο είχε τον Εϊ Χαλά και τον Εϊ Θουμά, αριστερά του Βαρασσού στην Περιοχή αυγολί Καμήλι, ήταν Αϊ Αρέστης και Αϊ Μηνάς, κοντά στο Λυκοχώρι ήταν η Εϊ Τσερετσί, στην περιοχή Φακούδας ήταν ο Αϊ Λουκάς, στον Καμόκο κοντά στο χωριό Σταυρό ήταν ο Εϊ Βλάσης και Εϊ Γατερή, υπήρχε αγίασμα οι γυναίκες που γεννούσαν και δεν είχαν γάλα έπιναν από το νερό της Εγατερής και έφερναν γάλα. Στον Σκαλικά ήταν ο Άγιος Θωμάς και ο Εϊ Κωσταϊνος.
Άλλες περιοχές ήταν Ωνίτσης – Καπατούνι – Σιδερού – Τεμπαράς πογάζι, Φιαματού – Μήου Ζουνάρε.
